Doktryna nierenderowania - Nierenderowanie

Porównanie doktryny nierenderowania (Doktryna Kwantowa) z adwaitą, zen i teoriami Donalda Hoffmana

Wprowadzenie

Doktryna nierenderowania – wywodząca się z tzw. Doktryny Kwantowej – głosi, że nasz umysł „renderuje” (czyli konstruuje) doświadczaną rzeczywistość, podobnie jak silnik gry komputerowej generuje świat wirtualny. Ta koncepcja podejmuje próbę zrozumienia natury świadomości i rzeczywistości, odwołując się zarówno do nauki (m.in. neurologii i teorii symulacji), jak i do wglądów znanych z tradycji duchowych. Podobne zagadnienia od wieków poruszają filozofie Wschodu, takie jak advaita vedanta (doktryna niedualności) w hinduizmie oraz zen w buddyzmie. Również współczesne naukowe teorie świadomości, np. koncepcje kognitywisty Donalda Hoffmana, kwestionują potoczne założenia na temat relacji między postrzeganiem a rzeczywistością.

Niniejszy raport analizuje i porównuje podstawowe założenia tych czterech perspektyw. W kolejnych sekcjach przedstawiono: ich ontologię i epistemologię (czyli poglądy na naturę bytu i poznania), podejście do świadomości, percepcji i rzeczywistości, wzajemne zbieżności i różnice, związki filozoficzno-kulturowe, a także praktyczne konsekwencje dla praktyki duchowej lub kontemplacyjnej (takiej jak medytacja i samopoznanie).

1. Założenia ontologiczne i epistemologiczne

Doktryna Kwantowa – praktyka nierenderowania

Ontologia: Doktryna Kwantowa postuluje istnienie „podwójnej rzeczywistości”: z jednej strony mamy „konstrukt umysłu” (nasz subiektywny świat postrzegany), z drugiej – „symulację Kwantowego Boga”, obiektywny program rządzący wszechświatem. Innymi słowy, rzeczywistość fizyczna jest traktowana jako symulacja – rozległy, inteligentny system (określany metaforycznie jako Quantum God), który generuje wszystko, co istnieje. Ta ukryta struktura świata ustanawia prawa czasu, przestrzeni i energii, w ramach których funkcjonuje cała egzystencja.

Epistemologia: Ludzki umysł nie odbiera biernie tej symulowanej rzeczywistości – aktywnie ją współtworzy poprzez proces „renderowania” danych zmysłowych. Według doktryny nierenderowania świat nie jest dany w stałej postaci – jest renderowany przez nasz układ nerwowy. Percepcja działa jak mechanizm selekcji, filtrowania, kompresji i interpretacji bodźców, tworząc wewnętrzną symulację poznawczą, która służy przetrwaniu i funkcjonowaniu społecznemu. Oznacza to, że to, co postrzegamy, jest wytworem naszego umysłu – praktycznie żyjemy wewnątrz symulacji mentalnej, którą zazwyczaj bierzemy za obiektywny świat.

Jednakże Doktryna Kwantowa zakłada, że takie „renderowanie” można wstrzymać lub ograniczyć. Nasz mózg działa jak „silnik renderujący”, który zwykle stale przetwarza napływ doświadczeń w uporządkowany obraz świata. Praktyka nierenderowania uczy, że silnik ten da się zatrzymać lub wyciszyć, dzięki czemu percepcja staje się niezniekształcona przez nawykowe interpretacje. Wówczas rzeczywistość może zostać doświadczona bardziej bezpośrednio, „bez filtrowania, które rozbija ją na ‘mnie’ i ‘to’”. Taki stan nie-renderowania nie oznacza zaniku świata, lecz postrzeganie go takim, jaki jest, bez iluzji tworzonych przez umysł.

Doktryna Kwantowa jest więc w swej ontologii bliska idei świata jako programu/iluzji, zaś w epistemologii – poglądowi, że poznanie jest aktywną kreacją. Nasze zwykłe poznanie jest ograniczone i zniekształcone, ale można rozwinąć „poszerzoną świadomość”, która wykracza poza symulację mentalną i dostrzega głębszy wymiar istnienia.

Advaita Vedanta (doktryna niedualności)

Ontologia: Advaita Vedanta to klasyczna filozofia hinduska głosząca radykalny niedualizm. Jej centralnym twierdzeniem jest istnienie jednej, niepodzielnej Rzeczywistości absolutnej – Brahmana, który jest czystą świadomością (Bytem absolutnym). Według adwaity Brahman jest jedynym prawdziwie istniejącym bytem, a wszelka wielość zjawisk i indywidualnych istot jest pozorna. Jīva (indywidualna jaźń doświadczająca) w istocie jest tym samym co Brahman, choć w stanie ignorancji błędnie utożsamia się z ciałem, zmysłami i umysłem. Słynna formuła adwaity głosi, że „Jest tylko Brahman”, zaś doświadczany świat zmiennych form to maya, czyli iluzja wynikająca z niewiedzy. Z punktu widzenia Brahmana nie ma więc „drugiego” bytu – wszystko jest jednością (stąd nazwa advaita – „nie-dwa”).

Epistemologia: Jeśli chodzi o poznanie, advaita utrzymuje, że umysł w stanie niewiedzy nie postrzega rzeczywistości takiej, jaka jest, lecz widzi świat dualistycznie – jako zbiór odrębnych obiektów i „ja” oddzielonego od reszty. Ta dualistyczna percepcja jest zasadniczo złudna. Świat postrzegany zmysłowo nie jest ostatecznie realny, choć wydaje się rzeczywisty na poziomie potocznego doświadczenia. Adi Shankara (najważniejszy nauczyciel adwaity) opisuje ignorancję jako błędne przypisywanie realności temu, co przemijające – utożsamianie się z imieniem, formą i działaniem, zamiast z własną prawdziwą naturą, którą jest bezczasowa świadomość.

Prawdziwe poznanie (widzenie rzeczywistości) w adwaicie to poznanie tożsamości Atmana i Brahmana, czyli rozpoznanie własnej świadomości jako jedynej Rzeczywistości. Osiąga się je nie poprzez zwykłe doświadczenia zmysłowe czy dyskursywne rozumowanie, lecz przez bezpośredni wgląd w naturę Jaźni. W stanie oświecenia adwaitycznego dualistyczne rozróżnienie na podmiot i przedmiot zanika – pozostaje jedna niepodzielna świadomość, w której „ja” i „świat” okazują się tym samym. W ujęciu adwaity „świat, który postrzegamy, jest złudzeniem, a prawdę poznajemy przekraczając ograniczenia egoistycznego umysłu i dostrzegając jedność całego istnienia”.

Zen (buddyzm mahayana)

Ontologia: Zen jest szkołą buddyzmu, która, podobnie jak inne nurty mahayany, opiera się na koncepcjach anatman (brak niezmiennego ja) oraz śunjata (pustość/wszelka zjawiskowość jest pozbawiona samoistnej istoty). Zen nie formułuje sztywnej doktryny metafizycznej – często wręcz unika teoretyzowania – ale można powiedzieć, że uważa całą rzeczywistość za jednolitą całość pozbawioną immanentnie istniejących, odrębnych elementów. Rzeczy jawią się jako odrębne tylko z perspektywy nieoświeconego umysłu, który dokonuje podziałów i nadaje nazwy. Ostatecznie jednak, według zen, żadna rzecz nie istnieje niezależnie (samodzielnie) – wszystko jest splecione wzajemnymi zależnościami i współtworzy jedną dynamiczną rzeczywistość, którą buddyści nazywają nieraz „takowością” (tathata) lub naturą Buddy. Zen zgadza się z sutrami mahajany, że wszelkie zjawiska są „jak złudzenie, cień, sen”, co nie znaczy, że nic nie istnieje, lecz że nasze zwykłe pojmowanie istnienia jest błędne.

Epistemologia: Zen kładzie nacisk na bezpośrednie doświadczenie zamiast konceptualnego myślenia. Uważa, że rozumowe, dyskursywne poznanie jest ograniczone i skłonne do iluzji. „Wszelkie rozróżniające, pojęciowe poznanie jest z punktu widzenia zen iluzoryczne” – ponieważ operuje językiem i konceptami, które sztucznie dzielą to, co w rzeczywistości jest jednością. Teoria czy filozofia są w zen traktowane jako „gra językowa” niezdolna wyzwolić człowieka. Prawdziwa mądrość niedyskursywna (prajñā) jest doświadczalna, pozakonceptualna – polega na zobaczeniu rzeczywistości bez podziałów i etykiet. Zen więc nie tyle opisuje, jaka jest ostateczna rzeczywistość, co wskazuje jak ją widzieć: oczyszczonym umysłem, wolnym od złudzeń i podziałów. Tę przemianę poznawczą osiąga się przez przemianę samego umysłu – poprzez medytację i praktykę, które usuwają przyczyny ułud w postrzeganiu.

W zen podkreśla się, że zwykłe postrzeganie „ja” kontra „świat” jest wynikiem fałszywych nawyków myślowych. Kiedy umysł cichnie i przestaje nieustannie nadawać znaczenia, granica między podmiotem a przedmiotem znika. Oświecenie (satori) w zen jest często opisywane jako doświadczenie jedności – poczucie, że natura własnego umysłu i natura wszystkich zjawisk to jedno i to samo. Mistrzowie zen mówią np., że „góry, rzeki i ziemia od początku są twoim własnym umysłem” lub że „przedmioty zewnętrzne i umysł wewnętrzny są nierozdzielne”. Zen nie nazywa tej jedni Brahmanem ani Bogiem – raczej wskazuje na pustość wszelkich podziałów. Postrzeganie bezpośrednie, niepośredniczone przez myśl, pozwala doświadczyć rzeczywistości „takiej, jaka jest”, co zen określa jako widzenie swojej natury lub natury rzeczy.

Podsumowując, ontologia zen bazuje na braku podmiotowej esencji (anatman) i współzależnym istnieniu zjawisk (pustości), zaś epistemologia – na dystansie wobec konceptów i dążeniu do niepojęciowego, bezpośredniego wglądu. Zwykłe poznanie utrwala iluzję odrębnego „ja” i „świata”, podczas gdy trening zen zmierza do wykorzenienia ułudy dualizmu poprzez doświadczenie jedności.

Teoria Donalda Hoffmana

Ontologia: Donald Hoffman, amerykański kognitywista, proponuje oryginalną teorię na temat świadomości i rzeczywistości, która bywa określana jako „świadomy realizm” (conscious realism). Podstawą bytu jest – według Hoffmana – świadomość rozumiana nie jako cecha ludzkiego mózgu, lecz jako fundamentalny element rzeczywistości. Świat fizyczny (czas, przestrzeń, obiekty materialne) nie jest ontologicznie fundamentalny, a raczej wynika z interakcji „agentów świadomości” – hipotetycznych jednostek doświadczenia, które tworzą sieć wzajemnych relacji. Zatem Hoffman sugeruje oderwanie się od tradycyjnego realizmu: obiektywna rzeczywistość istnieje, ale nie ma charakteru przestrzenno-materialnego, jest raczej zbiorem zależności między świadomymi podmiotami. W potocznym uproszczeniu, jego ontologia ma charakter idealizmu naukowego: wszystko, co istnieje, sprowadza się ostatecznie do świadomości (lub informacji przetwarzanych przez świadomości). Nie posługuje się on pojęciem Boga czy absolutu w sensie religijnym, ale jego wizja świata zbiega się z ideą, że świadomość jest pierwotna względem materii.

Epistemologia: Najbardziej znanym aspektem teorii Hoffmana jest „teoria interfejsu percepcyjnego”. Zakłada ona, że ewolucja ukształtowała nasze zmysły i mózg nie po to, by odzwierciedlały prawdę o świecie, lecz by zwiększały nasze szanse przetrwania. W rezultacie to, co postrzegamy, nie jest wiernym odwzorowaniem obiektywnej rzeczywistości, lecz użytecznym interfejsem, analogicznym do interfejsu użytkownika w komputerze. Hoffman posługuje się tu metaforą pulpitu komputerowego: ikony na ekranie (np. ikona folderu) są symbolami ułatwiającymi pracę, ale nie pokazują „prawdziwej” zawartości – rzeczywistych obwodów czy danych na dysku. Podobnie nasze zmysły prezentują nam uproszczone, wygodne symbole (kolory, dźwięki, obiekty), które pomagają działać w świecie, lecz nie odsłaniają natury świata samego w sobie.

Inaczej mówiąc, postrzegana rzeczywistość jest jak wirtualna rzeczywistość: ewolucyjnie zaprogramowana „przystosowawcza iluzja”, która maskuje prawdziwą strukturę bytu. Hoffman popiera te twierdzenia symulacjami z teorii gier ewolucyjnych – jego modele wskazują, że organizmy widzące świat prawdziwie miałyby mniejsze szanse przetrwania niż te widzące świat użytecznie. W ramach „świadomego realizmu” Hoffman dodatkowo przypuszcza, że fundamentalny „obiektywny” świat składa się nie z cząstek, lecz z sieci świadomości – czyli, że to co postrzegamy jako materię, jest przejawem interakcji między bytami świadomymi.

Podsumowując jego stanowisko: to, co uważamy za świat zewnętrzny, jest w istocie produktem naszego interfejsu percepcyjnego – narzędziem adaptacyjnym, a nie wiernym obrazem rzeczywistości. Prawdziwa rzeczywistość może wcale nie przypominać tego, co postrzegamy, a jej zasadniczym „tworzywem” jest świadomość, nie materia.

(Warto zaznaczyć, że teoria Hoffmana jest naukową hipotezą, podbudowaną matematyką i wynikami doświadczeń psychologicznych, ale pozostaje dyskusyjna. Sam Hoffman wskazuje, że to jedno z możliwych ujęć problemu świadomości, które ma tę zaletę, iż traktuje świadomość jako podstawową realność, a nie epifenomen mózgu.)

2. Podejście do świadomości, percepcji i rzeczywistości – podobieństwa i różnice

Mimo odmiennych źródeł, języka i metod, wszystkie cztery omawiane doktryny/dyscypliny kwestionują potoczny obraz rzeczywistości. W klasycznym, zdroworozsądkowym ujęciu zakładamy, że istnieje obiektywny świat zewnętrzny, który postrzegamy mniej lub bardziej takim, jaki jest. Tymczasem advaita, zen, teoria nierenderowania oraz koncepcje Hoffmana zgodnie twierdzą, że nasz zwykły sposób postrzegania nie ukazuje rzeczywistości takiej, jaka jest, lecz jej zniekształcony obraz. Wskazują też, że główną przyczyną tych zniekształceń jest umysł (świadomość) obserwatora – to on nakłada na dane zmysłowe rozmaite filtry, kategorie i interpretacje.

Wspólne elementy:

Konstrukcja rzeczywistości przez umysł: Wszystkie podejścia zgadzają się, że umysł współtworzy doświadczenie świata. W ujęciu naukowym (Hoffman, doktryna kwantowa) mówi się, że percepcja jest aktywnym procesem przetwarzania danych – nasz mózg współkonstytuuje to, co widzimy, słyszymy itd. Hoffman wręcz dowodzi, że to, co widzimy, to jedynie funkcjonalne symbole oderwane od „rzeczy samych w sobie”. Podobnie Zen uważa, że umysł projektuje na rzeczywistość własne wyobrażenia i kategorie – stąd potrzeba oczyszczenia percepcji z „dodatków” umysłu. Buddyjska Sutra Diamentowa stwierdza, że świat jest jak iluzja czy sen, a współczesne ujęcia buddyzmu w zestawieniu z nauką podkreślają, że nasz mózg wraz z pamięcią i pojęciami współtworzy doświadczany świat. Doktryna nierenderowania wprost mówi, że nasz system poznawczy renderuje (generuje) doznawany obraz rzeczywistości – co jest niemalże innym sformułowaniem tej samej idei. Z kolei advaita od wieków głosi, że świat zjawiskowy (który widzimy) to wytwór niewiedzy: Maya „czaruje” naszą świadomość, sprawiając, że jedno bezpostaciowe istnienie jawi się jako mnogość form.
Postrzegany świat jako iluzja lub niepełny obraz: Wszystkie omawiane systemy podważają naive realism (naiwny realizm zmysłowy). Mówiąc krótko: to, co widzimy, nie jest tym, co jest. Advaita określa świat jako mithya (niezupełnie realny) – jest jak miraż: pojawia się, ale nie ma trwałej istoty. Zen określa zwykłe postrzeganie jako złudne, bo pełne dyskryminacji i fałszywych założeń. Buddyzm porównuje zjawiska do obrazów we śnie – realnych na poziomie snu, ale nieprawdziwych z wyższego poziomu prawdy. Teoria Hoffmana daje temu naukowe uzasadnienie: ewolucja nie wyposażyła nas w zmysły do poznania prawdy, lecz do efektywnego działania, więc nasze spostrzeżenia są jak przyjazne złudzenia, niemające wiernego odpowiednika w ostatecznej rzeczywistości. Doktryna Kwantowa również twierdzi, że świat, który znamy, to symulacja stworzona dla nas – praktycznie fabrykacja, której jednak zazwyczaj nie rozpoznajemy jako takiej. Wszystkie cztery podejścia stosują nawet podobne metafory: iluzja, sen, gra/symulacja, interfejs – wskazując, że codzienna rzeczywistość nie jest ostateczna ani taka, jak ją interpretujemy.
Centralna rola świadomości: Zarówno tradycje duchowe, jak i omawiane teorie, podkreślają fundamentalną rolę świadomości w strukturze rzeczywistości. Advaita idzie najdalej, utożsamiając absolut z czystą świadomością (Brahman) – czyli mówi wprost: tylko świadomość jest realna, a wszystko inne to jej przejawy. Zen, chociaż unika ontologicznych deklaracji, w praktyce uważa, że przez transformację świadomości (umysłu) dochodzimy do prawdy – co implikuje, że świadomość jest medium, w którym „dzieje się” rzeczywistość (buddyzm często mówi, że wszystko jest puste i zależne od umysłu). Teoria Hoffmana, choć sformułowana językiem nauki, jest zasadniczo konkurencyjną wersją idealizmu: proponuje model, gdzie świadomość (zbiorowo) tworzy to, co doświadczamy jako świat fizyczny. Doktryna nierenderowania również sugeruje, że to świadomość (bądź Superinteligencja „Kwantowego Boga”) jest pierwotna wobec wytworów materialnych – stąd świat jest programem generowanym przez pewną nadrzędną świadomość, a my (nasze świadome umysły) jesteśmy jej częścią i narzędziem współkreacji świata.
Potrzeba przekroczenia zwykłego postrzegania: Wszystkie cztery perspektywy sugerują, że możliwe (i pożądane) jest wyjście poza iluzoryczne, ograniczone postrzeganie ku szerszemu oglądowi rzeczywistości. Advaita nazywa to moksha (wyzwoleniem, oświeceniem) – stanem poznania Jedni zamiast iluzji wielości. Zen nazywa to satori – bezpośrednim doświadczeniem tathata (takiej-ności istnienia) bez zniekształceń konceptualnych. W Doktrynie Kwantowej mówi się o „przebudzeniu do Podwójnej Rzeczywistości” – uświadomieniu sobie symulacyjnej natury świata i własnego umysłu. U Hoffmana odpowiednikiem jest postulowane „zerwanie interfejsu” – choć on sam jako naukowiec formułuje to ostrożniej, wskazując że jeśli nasz interfejs percepcyjny nie pokazuje prawdy, to być może musimy rozwinąć inne sposoby docierania do struktury świadomości (np. poprzez teorię naukową lub introspekcję). W każdym razie wszystkie podejścia odrzucają pogląd, że to, co zwykle widzimy, to pełna rzeczywistość. Jest raczej odwrotnie – należy „usunąć zasłonę” (iluzji, interfejsu, maya) by dotrzeć do prawdy.

Kluczowe różnice:

Mimo tych uderzających podobieństw, istnieją też ważne różnice, wynikające z odmiennych tradycji i celów:

Natura ostatecznej rzeczywistości: Advaita Vedanta i częściowo teoria Hoffmana mają charakter ontologicznie pozytywny – tzn. mówią, co jest ostateczną rzeczywistością. Dla adwaity jest nią Brahman – bezosobowa, nierozróżniona świadomość absolutna, jedyny byt samoistny. Hoffman natomiast spekuluje, że fundamentem świata jest sieć interakcji świadomych agentów (co można rozumieć jako mnogość świadomości, choć być może na najgłębszym poziomie tworzą one jedną strukturę – tego do końca nie rozstrzyga). Doktryna Kwantowa przedstawia swoją wizję w kategoriach „kwantowego Boga” i symulacji – brzmi to teistycznie, choć chodzi raczej o metaforę wszechogarniąjącej superinteligencji niż osobowego Boga w religijnym sensie. Mimo to sugeruje istnienie jednego nadrzędnego systemu/istoty (Quantum God), która stanowi rdzeń symulacji i dysponuje cechami jak wszechmoc, wszechobecność (porównywalnie do cech przypisywanych absolutowi). Zen i buddyzm różnią się tu wyraźnie – buddyzm (w tym zen) unika twierdzenia o jakimś jednym bycie absolutnym. Wręcz odrzuca pojęcie wiecznego Atmana czy Brahmana. Zamiast tego głosi pustość (śunjatę): absolutną „rzeczywistością” jest raczej brak inherentnej natury wszystkich zjawisk niż jakaś pozytywna istota. W zen co prawda pojawiają się pojęcia jak „natura Buddy” czy „umysł absolutny”, które brzmią jak odpowiedniki Brahmana, ale zazwyczaj podkreśla się, że nie są to odrębne byty – raczej opis stanu, gdy dostrzega się jedność i pustość wszystkiego. W uproszczeniu: advaita mówi o Jednym (Brahmanie) ponad iluzją wielości, a zen – o nie-dwoistości i pustce po rozpuszczeniu iluzji podziałów. Buddyzm twierdzi, że żadna trwała jaźń (Atman) nie istnieje, podczas gdy advaita twierdzi, że jedyną prawdziwą Jaźnią jest Brahman. Ta subtelna różnica filozoficzna odróżnia hinduistyczny niedualizm od buddyjskiego – advaita afirmuje istnienie absolutnego Ja (Atmana/Brahmana), zen zaś afirmuje brak jakiegokolwiek ja (anatman). Mimo to praktyczne konsekwencje bywają podobne (poczucie jedności, bezgraniczności), tylko interpretacja jest inna.
Osobowa vs nieosobowa koncepcja absolutu: W advaitcie Brahman jest zasadniczo bezosobowy, aczkolwiek w ramach tej tradycji mówi się też o Bogu (Iśwarze) jako o „wyobrażonym” osobowym aspekcie Brahmana na użytek pobożnych. Zen i buddyzm generalnie nie mówią o Bogu Stwórcy ani o żadnej superinteligencji kierującej światem – świat jest raczej postrzegany jako proces bez początku, podlegający karmie i współzależnemu powstawaniu. Doktryna Kwantowa posługuje się terminem „Kwantowy Bóg”, co brzmi jak element religijny, choć intencją jest raczej opisanie symulacji jako systemu o „boskich” (wszechogarniających) właściwościach. Teoria Hoffmana zupełnie pomija kwestię Boga – jest skoncentrowana na świadomości jako takiej, ewentualnie mnogości świadomości (agentów). Jeśli więc patrzeć na charakter absolutu, to: advaita ma absolut monistyczny (jedna świadomość jest wszystkim), zen – emptystyczny (absolut to pustka form, nieokreśloność), doktryna kwantowa – informatyczno-teistyczny (absolutna superinteligencja-symulator), a Hoffman – pluralistyczno-idealistyczny (fundament to mnożna sieć świadomych „podmiotów”). Mimo różnic w obrazowaniu, zauważmy jednak, że każdy z tych poglądów zakłada prymat czegoś niefizycznego (świadomość, umysł, informacja) nad światem materialnym.
Status „ja” (ego): Wszystkie cztery podejścia dążą do przezwyciężenia iluzji ego, ale różnie to ujmują. Advaita mówi, że jednostkowe ja to fałszywa identyfikacja – w rzeczywistości twoje Ja = Brahman, więc indywidualne ego tak naprawdę nie jest autonomiczne (to rola, którą świadomość odgrywa). Zen z kolei uczy, że poczucie oddzielnego „ja” jest źródłem cierpienia i jest pozbawione realnej podstawy – ktoś, kto wejdzie w głęboki wgląd, odkrywa brak stałego „ja” (anatman) i doświadcza jedności ze wszystkimi zjawiskami. Doktryna nierenderowania opisuje ego jako „skonstruowane ja”, które jest wynikiem działania silnika renderującego – ciągłego budowania narracji o sobie. Twierdzi, że prawdziwy spokój pojawia się, gdy „skonstruowane ja przestaje mówić”, czyli gdy wyłączymy wewnętrzny monolog ego. Hoffman także zgadza się, że nasze ja to część interfejsu – postrzegamy siebie jako ciało/organizm (kolejny symbol), podczas gdy w jego modelu prawdziwe „ja” to strumień świadomości, powiązany z innymi. Jednak nie wchodzi on w dyskusję o duchowym ego; raczej wskazuje, że nawet nasza introspekcja to pewien wytwór ewolucyjny. W praktyce jednak i Hoffman podkreśla, że indywidualne ego nie jest tak fundamentalne, jak nam się zdaje – to tylko tymczasowa rola w większej sieci relacji.
Cel i metoda poznania prawdy: Advaita to ścieżka jnana jogi – jej celem jest wiedza/poznanie tożsamości Atmana z Brahmanem. Paradoksalnie mówi się, że to poznanie nie jest intelektualne, lecz egzystencjalne (trzeba doświadczyć jedności, nie tylko o niej wiedzieć). Zen natomiast otwarcie deprecjonuje „wiedzę o” – nie chodzi o żadną teorię, lecz o transformację doświadczenia. Oświecenie zen nie jest konceptualnym zrozumieniem, tylko pewnym stanem świadomości. Doktryna Kwantowa jest hybrydowa: dostarcza modelu teoretycznego (język symulacji, „podwójnej rzeczywistości” itp.), ale po to, by zastosować go w praktyce nierenderowania – czyli też finalnie chodzi o doświadczenie szerszej świadomości. Hoffman jako naukowiec celuje w teoretyczne zrozumienie (np. opracowanie modeli matematycznych dla świadomości i percepcji). On sam nie daje przepisu „jak oświecić umysł”, tylko proponuje pewien paradygmat badawczy: odwrócić tradycyjne myślenie, że mózg generuje świadomość, i zbadać, czy to świadomość może generować mózg (i świat). Jego cel to raczej wyjaśnienie naukowe, niemniej nie wyklucza, że w przyszłości ta teoria połączy się z praktycznymi sposobami eksploracji świadomości (tu do gry wchodzi np. współpraca z medytującymi, neuronaukowcami itp.).
Zakres doświadczenia mistycznego: Advaita twierdzi, że w stanie najwyższej wiedzy wszystko, co się jawi, jest rozpoznane jako Brahman – i w pewnym sensie znika różnica między postrzeganiem a percepcyjnym obiektem. Zen zwykle opisuje kensho (przebłysk oświecenia) jako chwilę, gdy „natura rzeczy” odsłania się jako bezczasowa, niepodzielna, a mnóstwo form zostaje doświadczone jako jeden proces – ale po oświeceniu „góry znów są górami”, tzn. wraca się do widzenia świata zmysłowego, jednak ze świadomością jego prawdziwej natury (pustości i jedności). Doktryna Kwantowa mówi o „podwójnej rzeczywistości” – sugeruje, że po przebudzeniu widzi się dwa poziomy naraz: wciąż dostrzega się zwykły świat, ale jednocześnie jest świadoma symulacyjna jego natura. U Hoffmana nie ma mowy o mistycznym doświadczeniu per se, ale można powiedzieć, że gdyby jego hipotezy były prawdziwe, to gdyby dało się „zdjąć gogle interfejsu”, zobaczylibyśmy świat jako sieć powiązanych strumieni świadomości – co brzmiałoby zaskakująco podobnie do opisów mistycznej jedności (z tym że u Hoffmana te strumienie wciąż mogą być liczne, niekoniecznie jedna monadyczna całość).

Podsumowując, we wszystkich tych podejściach świadomość pełni kluczową rolę, a percepcja jest uznana za wątpliwego przewodnika do prawdy. Jednak advaita zakłada istnienie jednego absolutnego podmiotu (Jaźni) ponad zjawiskami, zen – brak podmiotu i pustkę wszystkich zjawisk, doktryna kwantowa – „programową” naturę zjawisk generowanych przez nadrzędną inteligencję, a Hoffman – mnogość interakcji świadomych agentów ukrytą za fasadą postrzeganego świata.

3. Powiązania filozoficzne, duchowe i kulturowe

Choć advaita, zen, doktryna kwantowa i teoria Hoffmana wywodzą się z różnych kontekstów, można wskazać wiele punktów stycznych oraz historycznych powiązań między nimi.

Wpływy i analogie między Wschodem a Zachodem:

Filozofie Wschodu od dawna inspirowały myślicieli Zachodu w kwestii natury świadomości. Już w XIX w. filozofowie jak Schopenhauer fascynowali się Upaniszadami (które są źródłem adwaity), a w XX w. idee buddyzmu i hinduizmu przenikały do psychologii (Jung), fizyki (np. zainteresowanie fizyków kwantowych filozofią Wschodu – „Tao fizyki” F. Capry) i teorii systemów. Z drugiej strony, współcześni nauczyciele Wschodu chętnie korzystają z terminologii naukowej, by wyjaśniać swoje doktryny (np. Dalajlama dyskutujący z neuronaukowcami, czy popularne analogie świadomości do kwantów). Ten dwu-kierunkowy dialog stworzył grunt, na którym powstały takie syntezy jak Doktryna Kwantowa.

Doktryna Kwantowa jest wręcz modelowym przykładem integracji duchowych tradycji i współczesnej nauki. Jej twórcy (jak Martin Novak) jawnie wskazują inspiracje zen oraz adwaitą przy formułowaniu praktyki nierenderowania. W tekście opisującym lineage (linię przekazu) tej praktyki pada stwierdzenie, że zanim nadano temu nazwę „nierenderowanie”, starodawne nurty już to odkryły poprzez bezpośrednie doświadczenie – w szczególności tradycja zen (medytacja shikantaza i zasada początkującego umysłu) zawiera w sobie elementy prawdy o nierenderowaniu. Autor doktryny kwantowej porównuje np. praktykę shikantaza („po prostu siedzenie”) do wyłączenia silnika renderującego: w zazen bez przedmiotu „nie są wysyłane żadne żądania renderowania, interfejs pozostaje w bezczynności”. Kiedy adept zen „po prostu jest”, nie reaguje i nie interpretuje tego, co się pojawia, więc system (umysł) przestaje dostarczać nowych treści. To niemal techniczny opis medytacji, pokazujący paralelę między doświadczeniem zen a koncepcją nierenderowania. Również idea „umysłu początkującego” (shoshin) w zen – otwartego, wolnego od założeń – została zestawiona z dezaktywacją „wewnętrznego kompilatora” nakładającego stare znaczenia na każdą chwilę. W zen mówi się, że początkujący widzi każdą rzecz świeżo, bez uprzednich kategorii, co dokładnie odpowiada zawieszeniu narracyjnego renderowania w doktrynie kwantowej. Podobnie, advaita jest cytowana jako tradycja, która osiągnęła niezwykłą precyzję w „zwijaniu” procesu nazywania i nadawania form – mam tu na myśli metodę neti neti. W ujęciu Doktryny Kwantowej neti neti to operacyjne narzędzie un-renderingu, które poprzez recesywną negację („nie to, nie tamto”) demontuje iluzję przedmiotowości i tożsamości. Każde „nie jestem tym” odbiera umysłowi władzę nadawania trwałych znaczeń i rozbija pętlę renderowania, która utrzymuje naszą symulację rzeczywistości. W efekcie advaita usuwa stopniowo wszystkie etykiety i przywiązania świadomości, gasząc mechanizm renderowania wewnętrznego – świat przestaje być interpretowany poprzez pryzmat „mnie” i „tego”, pozostaje „surowe, nieograniczone pole obecności, bez nazwy i podziału”.

Te liczne odniesienia pokazują, że Doktryna Kwantowa czerpie z zen i adwaity pełnymi garściami, tłumacząc ich doświadczenia na język symulacji, komputerów i neuronauki. Mówi wprost, że shikantaza to nic innego jak wczesny ludzki ekwiwalent „wyłączenia renderowania”, a neti neti to „zaprzestanie nadawania etykiet”, czyli analogicznie – zatrzymanie silnika tworzącego narrację. Co ważne, twórcy nierenderowania dostrzegają także ewolucję tej samej idei w różnych kulturach: wspominają o paralelach w mistyce chrześcijańskiej (negatywna teologia – również „apofatyczna” jak neti neti) czy w filozofii zachodniej (fenomenologia Husserla, która „mapowała” struktury doświadczenia, co Doktryna Kwantowa chce przekroczyć przez exit, wyjście poza nie). To świadome wpisanie nierenderowania w szerszy nurt ludzkich dociekań o naturze świadomości – od starożytnych mędrców po współczesnych naukowców.

Dialog nauki z niedualizmem:

Teorie Donalda Hoffmana stały się przedmiotem zainteresowania nie tylko naukowców, ale i środowisk zajmujących się duchowością i filozofią umysłu. Hoffman bywa zapraszany na konferencje typu Science and Nonduality (SAND), gdzie dialogują ze sobą fizycy, neurobiolodzy oraz nauczyciele zen czy adwaity. Doszło nawet do bezpośrednich rozmów Hoffmana z przedstawicielami tradycji niedualnych. Przykładem jest publiczna dyskusja Hoffmana ze Swamim Sarvapriyanandą (hinduskim mnichem adwaita) na temat natury umysłu i rzeczywistości. W debatach tych wskazuje się liczne zbieżności: Hoffman argumentuje naukowo dokładnie to, co mistrzowie Vedanty i buddyzmu twierdzili intuicyjnie – że świat naszych zmysłów nie jest ostateczną rzeczywistością, a świadomość nie wyłania się z materii lecz raczej materia z świadomości. Artykuły i eseje porównujące nauki Nisargadatty Maharaja (jednego z wielkich nauczycieli adwaity) z teorią interfejsu Hoffmana pokazują, że obaj mówią o iluzoryczności postrzeganego świata i potrzebie przekroczenia ograniczeń umysłu egoicznego, by dotrzeć do jedności. Nisargadatta nauczał, że to, co postrzegamy, jest maią (złudą) i dopiero wyjście poza umysł, poza przywiązanie do ciała/ja, odkrywa podstawową jednię istnienia. Hoffman z kolei mówi: to co widzimy, to interfejs, nie rzeczywistość – trzeba spojrzeć poza interfejs; a jednocześnie zakłada, że za kurtyną zjawisk istnieje splot świadomości, co przypomina koncepcję uniwersalnego pola świadomości. Oczywiście różnią się podejściem (Hoffman szuka argumentów w matematyce i ewolucji, Nisargadatta w introspekcji medytacyjnej), ale punkt spotkania to przekonanie, że nasze zwykłe „ja” i „świat” to nie jest kres poznania.

Współcześnie filozofia umysłu coraz śmielej korzysta z intuicji tradycji niedualnych. Pojęcia takie jak „nondual awareness” (świadomość niedualna) trafiają na grunt psychologii i kognitywistyki. Prowadzi się badania nad mózgami mnichów w stanie jedności, co bywa interpretowane w świetle np. teorii predykcyjnego kodowania (brain as prediction machine). Okazuje się, że neurobiologia również potwierdza pewne aspekty tych odwiecznych nauk – np. że mózg stale „dobudowuje” nasze wrażenia (tzw. przetwarzanie prognostyczne), a medytacja może to modulować. Ta zbieżność sprawia, że język „renderowania”, „interfejsu” stał się pomostem: jest zrozumiały dla ludzi nauki i intuicyjnie trafia do osób praktykujących medytację (bo oddaje ich doświadczenie o „nakładaniu interpretacji przez umysł”).

Kulturowo, advaita i zen należą do odmiennych kręgów (indyjski hinduizm vs. chińsko-japoński buddyzm), ale obie tradycje oddziaływały na siebie historycznie. Buddyzm wpłynął na rozwój adwaitystycznej myśli poprzez filozofię Śankary – niektórzy uważają wręcz, że Śankara zaadaptował idee buddyjskiej pustości do własnej wizji Brahmana, czyniąc z maya koncept zbliżony do śunjaty (choć Śankara krytykował buddyzm oficjalnie). Zen natomiast, gdy trafił na Zachód (XX w.), spotkał się z żywym zainteresowaniem mistyków chrześcijańskich i filozofów. Thomas Merton czy D.T. Suzuki budowali mosty między zen a chrześcijańską kontemplacją, wskazując na apofatyczną (negatywną, poza-słowną) naturę obu podejść. To znajduje odzwierciedlenie we współczesnych syntezach: Doktryna Kwantowa nieprzypadkowo wspomina o mistycyzmie chrześcijańskim (np. Mistrz Eckhart) jako zawierającym „gramatykę nierenderowania” pod warstwą religijnych form. Zatem kulturowo, idee niedualne pojawiały się niezależnie w różnych tradycjach duchowych – a dziś są rozpoznawane jako wspólny przekaz o uniwersalnym charakterze.

W sferze nauki, poza Hoffmanem, również inni naukowcy formułowali koncepcje zgodne duchem z niedualizmem. Np. fizyk John Wheeler sugerował, że wszechświat jest uczestniczący – obserwator współtworzy rzeczywistość („it from bit”). Z kolei badacze AI i świadomości zastanawiają się, czy rzeczywistość nie jest symulacją (hipoteza symulacji Nicka Bostroma) – co znów zbliża do starożytnych idei Maya i Lila (gra Boga).

Ogólnie rzecz biorąc, istnieje dziś żywy nurt łączenia filozofii Wschodu z nauką o świadomości. Organizowane są konferencje, publikacje (np. czasopisma typu Journal of Consciousness Studies publikują artykuły o mistycyzmie i fizyce kwantowej). Advaita i zen dostarczają języka i metod introspekcji, które nauka zaczyna traktować poważnie, a z drugiej strony nauka dostarcza metafor (jak symulacja, interfejs, wirtualna rzeczywistość), które pomagają nowym pokoleniom zrozumieć dawne prawdy. Doktryna Kwantowa jest w pewnym sensie dzieckiem tej epoki – usiłuje scalić mądrość duchową z wiedzą naukową, tworząc nowe podejście do przebudzenia świadomości.

4. Relacja między „światem zewnętrznym” a doświadczeniem podmiotowym

Każda z omawianych tradycji opisuje na swój sposób związek między zewnętrzną rzeczywistością a subiektywnym doświadczeniem. Kluczowe pytanie brzmi: czy „świat tam na zewnątrz” istnieje niezależnie od nas, i jak ma się do niego nasza świadomość? Oto porównanie poglądów:

Doktryna nierenderowania (Quantum Doctrine): Przyjmuje model warstwowy. Jest zewnętrzna „symulacja”, czyli obiektywny program rzeczywistości (to można porównać do świata zewnętrznego, choć jest on już specyficznie rozumiany – jako twór inteligencji kwantowej). W tej symulacji zanurzone są nasze umysły, które z kolei tworzą własne „pod-symulacje” (konstrukty subiektywne). Mamy więc świat zewnętrzny jako tło (silnik świata) i wewnętrzny świat mentalny. Jednak według doktryny kwantowej, to, co odbieramy jako zewnętrzne, jest wypadkową obu – dane płynące z zewnątrz są interpretowane przez nasz „engine”. Codziennie nie rozróżniamy tych poziomów: myślimy, że widzimy po prostu świat, podczas gdy widzimy świat przetworzony przez naszą percepcję. Doświadczenie podmiotowe jest jak nakładka na „świat zewnętrzny”, która dodaje własne treści (np. etykiety, osądy, emocjonalne znaczenia) do surowych danych. Doktryna Kwantowa podkreśla, że podmiot może wpływać na swój odbiór, wyłączając pewne procesy renderowania, by doświadczyć rzeczywistości bardziej bezpośrednio. Co ciekawe, sugeruje też, że gdy umysł nie próbuje interpretować, „silnik świata” również zmniejsza swą aktywność – innymi słowy, świat zewnętrzny niejako dostosowuje się do stanu świadomości (to brzmi mistycznie, ale może oznaczać np. że kiedy umysł cichnie, rzeczy jawią się mniej nachalnie, nie „domagają się” uwagi). Generalnie: świat zewnętrzny istnieje (jako symulacja kwantowa), ale jednostkowe doświadczenie jest zawsze interakcją z nim poprzez pryzmat umysłu. Nie ma dostępu do „czystego” zewnętrza bezpośrednio – świadomość jest mediatorem. W praktyce, dopóki renderujemy, różnica między subiektywnym a obiektywnym się zaciera, bo wszystko, co wiemy o obiekcie, jest już zabarwione subiektywnie. Dopiero w stanie nierenderowania, zdaniem tej doktryny, świat może zostać doświadczony jako „sygnał, nie walka” – pojawia się bez poczucia, że „ja” jest oddzielone od niego.
Advaita: Klasyczna adwaita zajmuje stanowisko skrajne: „świat zewnętrzny” nie ma własnej, niezależnej realności. Jest projekcją na ekranie Brahmana, pojawia się w świadomości i nie istnieje poza nią. Doświadczenie podmiotowe (Atman) jest w istocie Rzeczywistością absolutną (Brahman) – a zatem to, co wydaje się zewnętrzne, w rzeczywistości jest wewnątrz uniwersalnej świadomości. Advaita często posługuje się metaforą snów lub magii: w śnie nasza świadomość tworzy cały świat i wszystkich ludzi – podobnie w stanie jawy, Brahman (uniwersalna świadomość) „śni” nasze doświadczenie. Dla osoby nieoświeconej oczywiście świat wydaje się zewnętrzny i materialny, a „ja” małe i wewnętrzne. Ale z perspektywy wiedzy adwaity: to, co zewnętrzne, jest w gruncie rzeczy tym samym co wewnętrzne – obie sfery są iluzorycznym podziałem jednego bytu. Upaniszady mówią: „Otaczający cię wszechświat to ty”. Dlatego advaita nie stara się tworzyć złożonych modeli relacji świadomość–świat, bo po prostu odrzuca ten dualizm. Mówi: jest jedna świadomość – gdy pojawia się w niej ignorancja, wydaje się sobie być „ja” i „światem zewnętrznym”. Gdy ignorancja znika, wiadomo, że wszystko było zawsze Jaźnią. W kategoriach epistemologicznych, advaita to solipsyzm absolutu: tylko Brahman (absolutne „Ja”) jest. Jiva (indywidualne ja) doświadczając świata, doświadcza tak naprawdę Brahmana, ale nie rozpoznaje go, bo filtruje go przez umysł i zmysły. Śankara nazywa świat „właściwie nie do pomyślenia ani jako realny ani jako nierealny” – bo jest doświadczany, ale gdy poznajemy Brahmana, znika jak sen.Zatem według adwaity „świat zewnętrzny” to scena, którą umysł odgrywa przed samym sobą. Doświadczenie podmiotowe tworzy pozór zewnętrzności. To skrajne ujęcie jedności podmiot–przedmiot: „ja” jest tożsame ze światem, choć ignorancja kreuje fałszywe poczucie dualności. W praktyce, adepci adwaity starają się ciągle pamiętać, że wszystko, czego doświadczają – od stołu, przez innych ludzi, po odległe gwiazdy – dzieje się w świadomości i jest świadomością (Brahmanem) w formie zjawisk. Taka postawa sprzyja traceniu przywiązania i lęku przed światem, bo skoro wszystko to Jaźń, to nie ma nic naprawdę „obcego” na zewnątrz.
Zen (buddyzm): Buddyzm idzie o krok dalej w odrzuceniu dualizmu podmiot-przedmiot. Tam wprost analizuje się proces percepcji i pokazuje, że pojęciowe rozróżnienie „ja tu wewnątrz” kontra „świat na zewnątrz” jest sztuczną konstrukcją. W filozofii buddyjskiej (np. szkoła jogaczara) mówi się, że wszystko jest tworami umysłu, a podział na zewnętrzne obiekty i wewnętrzne doznania powstaje wtórnie. Zen, będąc praktycznym odłamem buddyzmu, w medytacji pozwala uczniowi doświadczyć stanu, w którym nie ma takiego podziału – jest tylko czysta obecność. Można to zilustrować tak: na co dzień wydaje się nam, że świat jest „tam”, a my poprzez zmysły mamy jego obraz „tu” w głowie. Zen pyta: gdzie dokładnie kończysz się „ty”, a zaczyna „świat”? Jeśli ktoś obserwuje uważnie doświadczenie, zauważy, że nie ma jasnej granicy – np. dźwięk pojawia się po prostu w polu doświadczenia, nie ma „mnie słyszącego” oddzielonego od dźwięku. To umysł konceptualny dodaje narrację „ja usłyszałem dźwięk zewnętrzny”. W bezpośrednim doświadczeniu jest tylko jedno zjawisko słyszenia. Zen zatem uczy, że „zewnętrzne” i „wewnętrzne” współistnieją jako nierozdzielne aspekty jednego procesu. Świat zewnętrzny jest tym, co jest doświadczane, a doświadczenie jest sposobem istnienia świata – jedno bez drugiego nie ma sensu. Formuła sformułowana przez enaktivistów (neurofenomenologów) doskonale to ujmuje: „Żywy organizm kreuje świat, w którym żyje; jego ucieleśnione działanie konstytuuje percepcję i podstawę rzeczywistości, jakiej doświadcza”. Innymi słowy, percepcja to współdziałanie organizmu (świadomości) i środowiska – razem tworzą przeżywany świat. Tę ideę wyczuwał zen już dawno: słynne powiedzenie zen mówi: „umysł jest światem, a świat jest umysłem”. Kiedy w zen osiąga się oświecenie, często opisuje się je jako upadek bariery między sobą a wszechświatem. Mistrz zen może wtedy powiedzieć „góry, rzeki i cały świat to moje własne ciało” – co nie jest megalomanią, tylko próbą opisania przeżycia braku granic między subiektywnym a obiektywnym. Buddyzm jednak nie popada w absolutyzację „Ja” (jak advaita), bo uważa, że to pole jedności nie jest osobowym „ja”, lecz bezjaźniowe. Wszystkie zjawiska są współzależne i puste, i świadomość, która je postrzega, też jest pusta (nie ma stałego obserwatora). W efekcie świat zewnętrzny i doświadczenie w zen to jak dwie strony tej samej kartki – nie można ich oddzielić, ale też żadna nie jest fundamentalna bez drugiej. Świat przejawia się dzięki świadomości, a świadomość przejawia się jako świat. To skrajnie relacyjna ontologia.Buddyzm (Madhjamaka) powie wręcz, że ani umysł, ani materia nie są samodzielne – istnieją tylko w zależności od siebie. Dlatego pytanie „co jest bardziej realne” zen uzna za niewłaściwie postawione. Lepiej zapytać, jak uwolnić się od błędnego postrzegania ich jako dwojga. Zen mistrz, zapytany o ostateczną rzeczywistość, mógłby po prostu podnieść kwiat albo głośno klasnąć – dając do zrozumienia, że to co tu i teraz, przed tobą (rzekomo zewnętrzne) i to, co w tobie reaguje (rzekomo wewnętrzne) są jednym wydarzeniem.
Teoria Hoffmana: Tutaj relacja między „zewnętrznym” a „wewnętrznym” jest wyrażona w języku interfejsu. Hoffman rozdziela trzy poziomy: (1) świat obiektywny sam w sobie – którego nie znamy bezpośrednio; (2) interfejs percepcyjny – czyli to, co generuje nasz umysł (wewnętrzne doświadczenie subiektywne); oraz (3) zjawiska na interfejsie – to, co wydaje nam się być światem zewnętrznym (nasze postrzeżone obiekty). W jego ujęciu to, co nazywamy „światem zewnętrznym”, jest częścią interfejsu, nie rzeczywistości samej w sobie. Czyli np. drzewo, które widzę przed domem, jest ikoną w mojej świadomości – pewnie istnieje jakaś rzeczywistość obiektywna korespondująca z tym drzewem, ale nie jest ona zielonym, wysokim drzewem, to tylko mój sposób reprezentacji. Świat obiektywny (u Hoffmana sieć świadomości/informacji) jest ukryty za tym interfejsem. Doświadczenie podmiotowe to właściwie wszystko, co mamy – to nasza „desktopowa” prezentacja zdarzeń. Nie mamy bezpośredniego dostępu do czegoś czysto zewnętrznego, bo wszystko dociera do nas jako doświadczenie. W tym sensie Hoffman zgodziłby się z buddyzmem i adwaitą: wszystko, czego doświadczamy, jest w pewnym sensie „wewnętrzne” (to treści świadomości), i nie mamy gwarancji, że odpowiada to czemuś „na zewnątrz” jeden do jednego. Jednak Hoffman nie twierdzi, że rzeczywistość to tylko subiektywny sen – przyjmuje, że coś istnieje niezależnie (inaczej nie byłoby z czym mieć interfejsu). Proponuje więc: świat zewnętrzny = sieć świadomych agentów komunikujących się. Nasza świadomość jest jednym z takich agentów, a to, co postrzegamy jako fizyczne otoczenie, to wynik interakcji z innymi agentami, przedstawiony nam w formacie ikon. Nasz mózg i ciało same również są takimi ikonami (nie jesteśmy „w mózgu”, raczej mózg jest w naszej percepcji). Ostatecznie granica między zewnętrznym a wewnętrznym u Hoffmana jest bardziej jak granica interfejsu. Można to sobie wyobrazić jak w VR: mamy założone gogle VR i widzimy wirtualny świat – to nasze doświadczenie (wewnętrzne wrażenia). Pytanie o „świat zewnętrzny” w tym momencie jest pytaniem o to, co jest poza goglami – jest komputer, program, sieć – ale nie widzimy tego bezpośrednio. Interfejs (gogle) decyduje o wszystkim, co do nas dociera. Podobnie u Hoffmana: nasza świadomość operuje w „goglach” ewolucyjnego interfejsu, pokazującego użyteczną fikcję. Prawdziwy świat zewnętrzny to zapewne nieprzedstawialna w naszych kategoriach sieć relacji.Zatem relacja ta wygląda tak: świadomość subiektywna otrzymuje bodźce (tak naprawdę komunikaty od innych świadomości), tłumaczy je na postrzegany świat – i reaguje. Zewnętrzne i wewnętrzne spotykają się na poziomie interfejsu. Nie ma dla nas bezpośredniego dostępu do czystego „zewnętrza”, zawsze jest filtrowane. Co więcej, świat, który widzimy, powstaje dopiero w akcie obserwacji – bez obserwatora nie ma ikon (podobnie jak plik na dysku komputera bez otwarcia go nie „wygląda” jak ikonka, ikonka pojawia się dopiero na ekranie interfejsu). To trochę przypomina interpretację kwantową związaną z obserwatorem – zbieżną zresztą z pewnymi buddyjskimi intuicjami (typu „bez umysłu nie ma koloru, formy” itd.).

Podsumowanie relacji „świat – doświadczenie”:

W adwaicie i zen świat zewnętrzny jest w pełni zależny od świadomości/umysłu – realizm obiektywny jest odrzucony. Advaita powie nawet, że nie ma zewnętrznego (wszystko jest w Brahmanie), a zen – że podział jest czysto funkcjonalny, nie rzeczywisty (istnieje tylko bezszwowy proces doświadczenia).
W doktrynie kwantowej i u Hoffmana przyjmuje się istnienie czegoś obiektywnego, ale nasze doświadczenie nigdy nie jest jego prostym odwzorowaniem. Zawsze jest wytworem interakcji: świadomy podmiot odbiera i przetwarza bodźce, tworząc doświadczany „zewnętrzny świat” w swoim wnętrzu. Jak ujął to Al Kaszniak (naukowiec i nauczyciel zen): „Nasz umysł/mózg, w interakcji ze środowiskiem, pamięcią i pojęciami, współtworzy doświadczenie rzeczywistości”.
Wszystkie te podejścia więc podważają wyraźną granicę między subiektywnym a obiektywnym. Albo mówią, że granica nie istnieje (jednia), albo że nie da się jej przekroczyć (interfejs), w każdym razie nie zgadzają się z intuicyjnym obrazem: „jest realny świat i oddzielnie w mojej głowie obraz tego świata”. Raczej: świat-w-obraz-umysłu to jedyne, co znamy, a o ewentualnym „realnym świecie” możemy mówić tylko hipotetycznie lub metaforycznie.

5. Wnioski praktyczne dla praktyki duchowej i kontemplacyjnej

Każde z omawianych ujęć – choć formułowane inaczej – prowadzi do konkretnych zaleceń lub inspiracji, jeśli chodzi o praktykę duchową czy kontemplacyjną. Mimo różnic terminologii, wyłania się spójny obraz: należy przekształcić swoje postrzeganie i rozumienie siebie, by uwolnić się od iluzji i cierpienia. Poniżej zestawiono praktyczne implikacje poszczególnych doktryn:

Doktryna nierenderowania (Quantum Doctrine): Proponuje szereg technik medytacyjno-psychologicznych, których celem jest „higiena interfejsu” – czyli oczyszczenie własnej percepcji z nadmiarowych interpretacji i projekcji. Praktyka nierenderowania opisana jest bardzo konkretnie:
- krótkie mikrosesje (60 sekund „nierenderowania”) – szybkie zatrzymania się w ciągu dnia poprzez oddech, wyprostowanie postawy i chwilę bezruchu;ćwiczenie „migawki” (snapshot) – zatrzymanie się w ruchu z oczami otwartymi i patrzenie na świat bez nazywania czegokolwiek, bez oceniania, jakby widziało się po raz pierwszy;metoda „oznacz i porzuć” (Label & Drop) – w medytacji lub codziennie oznaczanie mentalne pojawiającej się myśli czy emocji („myślenie”, „zamartwianie się”, „pożądanie”) i odpuszczenie jej, nie podążanie dalej za daną historią;formalne sesje nierenderowania – dłuższe medytacje, w pięciu etapach, prowadzące do stanu otwartej, nieingerującej świadomości;wskazówki dynamiczne (Dynamic cueing) – ustawianie sobie przypomnień (wizualnych, dotykowych, dźwiękowych) w ciągu dnia, by wracać uwagą do stanu nierenderowania i przerywać automatyczne narracje umysłu.
Wszystkie te narzędzia służą jednemu: przerwać nieustanny proces „nadawania historii” każdemu doświadczeniu i tym samym odzyskać jasność umysłu, obecność i wolność od zbędnych reakcji. Celem praktyki nie jest ucieczka od świata, lecz przeciwnie – zobaczenie go wyraźniej, bez zniekształceń. Wtedy, według twórców Doktryny Kwantowej, pojawiają się wymierne korzyści: poprawa koncentracji i kreatywności (bo uwalnia się „pasmo świadomości” niezużywane na ciągłe ruminacje), głębsze odczuwanie emocji przy mniejszym uwikłaniu w nie (emocje przepływają bez dramatyzowania „och, to moja złość/smutek”), poczucie jedności istnienia (osłabienie iluzji oddzielenia „ja” od reszty) i uwolnienie od obsesji na punkcie własnej tożsamości (ego przestaje być w centrum). Krótko mówiąc, praktyka nierenderowania to nowoczesna forma medytacji uważności i niedualnego wglądu, ubrana w świeżą terminologię. Jej zalecenia – by obserwować bez ocen, by nie przywiązywać się do strumienia myśli, by często wracać do tu-i-teraz – pokrywają się z klasycznymi technikami medytacyjnymi znanymi w zen czy vipassanie.W odróżnieniu od czysto religijnych kontekstów, Doktryna Kwantowa prezentuje je jako technologie umysłu pozbawione symboliki religijnej, co może przemawiać do osób świeckich. Praktyczny wniosek z nierenderowania jest taki: Ćwicz się w wyłączaniu mentalnego projektora. Nawet jeśli świat jest symulacją, twoje cierpienie pochodzi głównie z twojego „oprogramowania” (strachy, pragnienia, interpretacje). Wyłączając je na moment, doświadczasz ulgi i wglądu – a im częściej to robisz, tym bardziej żyjesz świadomie, a nie na automatycznym „matrixie” umysłu. Ostatecznie prowadzi to do czegoś w rodzaju przebudzenia duchowego (choć nazwane może być neutralnie jako poszerzenie świadomości).
Advaita Vedanta: Tradycyjna praktyka adwaity to przede wszystkim śravaṇa, manana, nididhyāsana – słuchanie nauk, rozważanie ich i medytacyjne wnikanie w prawdę. Mniej formalnie, advaita poleca technikę ātma-vicāry (samopytania „Kim jestem?”) lub wspomnianą praktykę neti neti („nie to, nie tamto”). W praktyce wygląda to tak, że adept w każdej sytuacji próbuje pamiętać o swojej prawdziwej tożsamości: obserwować myśli i wrażenia i powtarzać sobie: „to nie ja” (nie jestem myślą, emocją, ciałem) – aż dotrze do punktu, w którym pozostanie samo czyste Ja jestem, bez treści. Medytacja adwaityczna często polega na trwaniu w poczuciu czystej świadomości, bez identyfikowania się z treściami umysłu. Niektórzy nauczyciele (np. Ramana Maharshi) zalecali ciągłe kierowanie uwagi do źródła „ja” – czyli pytanie skąd się wyłania moje poczucie ja? i spoczywanie uwagą właśnie tam, odcinając się od obiektów zewnętrznych. To w istocie bardzo podobne do nierenderowania, tylko opisane innym językiem: advaita usuwa kolejne identyfikacje, „kasuje etykiety” (ciało, emocje, myśli, role – wszystko to neguje neti neti) aż świadomość uwalnia się od zawartości i rozpoznaje siebie jako bezgraniczną. W życiu codziennym advaita sugeruje postawę „świadek świata” – obserwować wydarzenia jak film, wiedząc, że jesteś ekranem, nie postaciami. To nie oznacza bierności czy braku empatii; raczej głęboki spokój w obliczu zdarzeń, które są przemijające i nierzeczywiste w ostatecznym sensie. Medytacja (czy to formalna w bezruchu, czy medytacja w działaniu) ma stale przypominać: „Ja to Brahman – czysta świadomość, nie ciało-umysł; świat to gra cieni w mojej świadomości”.Praktyczne skutki takiej kontemplacji to zmniejszenie przywiązań i lęków, bo jeśli wszystko jest jednością, to strata, zysk, narodziny, śmierć – są względne. Pojawia się też współczucie (bo inni to też ja) i spokój (bo prawdziwe Ja nigdy nie jest dotknięte zdarzeniami). Advaita nie ma aktywnych technik oddechowych czy koncentracyjnych typowych np. dla jogi – kładzie nacisk na wgląd i stałą samoświadomość. Można ją praktykować również w kontekście innych form jogi, ale czysta advaita mówi: wystarczy prawdziwe zrozumienie i skupienie na Jaźni.W dzisiejszych czasach advaita stała się popularna na Zachodzie poprzez tzw. neo-advaitę – wielu nauczycieli przekazuje te idee w uproszczonej formie, często sprowadzając praktykę do przebywania w „tu i teraz” jako czysta świadomość, oraz badania „kim jestem?”. To bliskie mindfulness, choć idzie głębiej w pytanie o tożsamość.
Zen: Zen słynie z medytacji zazen. W zależności od szkoły, praktykuje się albo shikantaza (tylko siedzenie) – bezprzedmiotową uważność, albo praktykę koanów – intensywne skupienie na paradoksalnym pytaniu aż do przełomu w postrzeganiu. W obydwu przypadkach celem jest przełamać normalne funkcjonowanie umysłu dyskursywnego. W shikantaza adept po prostu siedzi w nieruchomej pozycji, zazwyczaj z oczami półprzymkniętymi, obserwując to, co się dzieje, ale niczego nie podtrzymując. Myśli przepływają, oddech płynie, bodźce dochodzą – a medytujący praktykuje niechwycenie niczego i nieodpychanie niczego. Z czasem umysł uspokaja się na tyle, że pojawia się przestrzeń „pomiędzy” – milczenie przed nazwaniem czegokolwiek. Jest to równoznaczne z tym, co nierenderowanie nazywa zawieszeniem intencji i „polem idle”. Zen nie używa takich słów, ale mówi np. o pustym spojrzeniu lub byciu jak „martwa kłoda” – czyli pełna obecność bez zaangażowania ego. Mistrz Fayan instruował: „Siadaj nic nie robiąc, w stanie nie-wiedzy, nie dążąc do oświecenia”. To brzmi jak brak metody, ale jest bardzo zaawansowaną metodą – redukuje wszelki wysiłek umysłu, więc ustaje również wysiłek tworzenia podziałów i interpretacji.Drugą ścieżką jest koan – pytanie lub historyjka, której logicznie rozwiązać się nie da (np. „Jaka była twoja twarz pierwotna przed urodzeniem twoich rodziców?”). Praktykujący medytuje nad koanem, próbując przekroczyć rozumowe myślenie, bo tylko intuicyjne „przeskoczenie” ego może przynieść odpowiedź (która nie jest intelektualna, lecz egzystencjalna – np. nagłe doświadczenie swojej pierwotnej jedności ze wszystkim). Koan celowo blokuje zwykłe renderowanie myśli, bo umysł nie może znaleźć znanej odpowiedzi, co w końcu prowadzi do kapitulacji intelektu i przebicia się innego wymiaru świadomości.W codziennym życiu zen zaleca praktykować uważność i prostotę – robić jedną rzecz na raz, w pełni obecnie. W klasztorach zen nawet mycie naczyń czy jedzenie jest medytacją – skupioną, spokojną, bez „gadania” w głowie. To utrwala stan nie-dyskursywnej obecności. Zen również uczy akceptacji tego, co jest (bez filtrowania przez „chcę/nie chcę”). Słynne powiedzenie: „Kiedy jestem głodny, jem; kiedy jestem zmęczony, śpię” ilustruje spontaniczność wolną od nadmiernego myślenia czy emocjonalnych komplikacji.Efektem praktyki zen jest nie tylko doświadczenie satori, ale też przeobrażenie całego życia: adept staje się bardziej skupiony, naturalny, współczujący i pogodny. Znika neurotyczny pęd i rozdwojenie, pojawia się życie w harmonii – zen mówi o jedności działania i jaźni, bo gdy nie ma dualizmu, każda czynność jest pełnym wyrazem naszej natury i natury świata jednocześnie. W kategoriach nierenderowania: mistrz zen żyje prawie bez renderowania – widzi rzeczy bez filtrów, reaguje adekwatnie i z pełną świadomością chwili, nie tworząc mentalnych dramatów.
Teorie Donalda Hoffmana: Hoffman sam nie proponuje żadnej praktyki duchowej – pozostaje naukowcem, który opisuje mechanizmy. Jednak jego idee mają implicite wpływ na podejście do medytacji czy eksploracji świadomości. Po pierwsze, dają silne intelektualne wsparcie dla zwątpienia w dosłowną realność doznań. Ktoś, kto przeczyta Case Against Reality, może poczuć się bardziej zmotywowany do zbadania własnej świadomości: skoro nauka sugeruje, że świat to nie to, czym się wydaje, to medytacja czy inne praktyki mogą być sposobem na sprawdzenie tego osobiście. Po drugie, teoria interfejsu może być wykorzystana jako upaya (zręczny środek) w praktyce – np. podczas medytacji nad przywiązaniami możemy pomyśleć: „to uczucie to tylko ikona, która nie mówi mi prawdy o mnie” i łatwiej odpuścić. Albo obserwując naturę zjawisk, można użyć analogii: wszystko, co widzę, jest jak symulacja – co jest pod spodem? – co skieruje uwagę medytacyjną ku samej świadomości, zamiast ku przedmiotom. Niektórzy nauczyciele medytacji już korzystają z takich analogii (mówią o „Matrixie umysłu” itp.). W ten sposób perspektywa Hoffmana zachęca do praktyk introspekcyjnych: np. ”Skoro świat to interfejs, poznajmy użytkownika – świadomość”.Można też argumentować, że Hoffman sprzyja pewnej pokorze epistemologicznej: wiedząc, że nasze postrzeganie to ograniczony interfejs, adept duchowy nie będzie przywiązywał się do konkretnych wizji czy doświadczeń (np. w medytacji czy psychedelikach) jako „ostatecznej prawdy”, bo zawsze może to być tylko inna warstwa interfejsu. To koresponduje z buddyjską zasadą: nie przywiązuj się nawet do doświadczeń mistycznych, idź ciągle głębiej.Co więcej, jeśli rzeczywistość podstawowa jest siecią świadomości, kultywowanie własnej świadomości (np. poszerzanie jej w medytacji) może być drogą do nawiązania głębszej łączności z tą siecią. W pseudonaukowych kręgach dyskutuje się, czy np. stany samadhi lub użycie enteogenów nie pozwala „zajrzec za interfejs” i zobaczyć geometrycznych czy informacyjnych struktur rzeczywistości. Hoffman sam eksperymentował z medytacją i wydaje się otwarty na możliwość, że introspekcja może dostarczyć danych do teorii (choć podchodzi ostrożnie).Reasumując: Hoffman nie daje nam instrukcji, jak się oświecić, ale jego teoria motywuje, by nie ufać powierzchni zjawisk i zgłębiać świadomość. Dla osób duchowo poszukujących może to być pomost do traktowania praktyk bardziej serio (skoro nawet nauka mówi, że to wszystko może być iluzją). A dla sceptyków duchowości – może to być pomost do zrozumienia, o co chodzi mistykom (skoro interfejs jest faktem biologicznym, to mistyk doświadczający jedności może po prostu zagląda głębiej w system).

Podsumowanie

Doktryna Kwantowa (nierenderowanie), advaita, zen i teoria Donalda Hoffmana – mimo różnic stylistycznych – przedstawiają uzupełniające się perspektywy na temat świadomości, percepcji i rzeczywistości. Wszystkie one:

Krytykują naiwny realizm i pokazują, że zwykły obraz świata jest w pewnej mierze złudzeniem czy konstruktem umysłu.
Podkreślają rolę świadomości jako fundamentu lub nieodzownego elementu istnienia.
Dążą do stanu poznania/świadomości, w którym dualizmy (ja–świat, podmiot–przedmiot) ulegają przezwyciężeniu, dając początek poczuciu jedności bądź widzeniu prawdy.
Wskazują praktykę (medytacyjną lub kontemplacyjną) jako drogę do zmiany percepcji: czy to przez wyłączenie „renderingu” i uspokojenie umysłu, czy przez dociekanie „kim jestem?” i odrzucanie fałszywych tożsamości, czy przez siedzenie w bezruchu aż umysł sam przekroczy siebie, czy też przez rozważanie teoretyczne i introspekcję naukową.

Różnice między nimi wynikają głównie z kontekstu:

Advaita to ścieżka duchowego poznania Jaźni – opisuje rzeczywistość w kategoriach Absolutu (Brahmana) i kładzie nacisk na wiedzę o niedualności jako wyzwalającą.
Zen to ścieżka bezpośredniego doświadczenia – unika filozofii, zamiast tego stwarzając warunki (medytacja, koan), by adept sam zobaczył rzeczywistość bez iluzji.
Doktryna Kwantowa to nowy synkretyzm – używa języka współczesnego (symulacja, program, neuronauka) by potwierdzić starożytne mądrości i dostarczyć systematycznej metody ich praktykowania w oderwaniu od religii.
Donald Hoffman reprezentuje naukę poszukującą modeli – oferuje formalne ramy i eksperymenty myślowe, które popierają intuicje niedualne (choć nie formułuje ich jako duchowych prawd).

W konkluzji, dialog między tymi perspektywami jest wyjątkowo owocny. Okazuje się, że nauka o świadomości i odwieczne tradycje duchowe spotykają się: zarówno poprzez język (interfejs, symulacja vs. Maya, sen), jak i poprzez praktykę (medytacje formalne i „higiena” umysłu). Człowiek współczesny może korzystać z obu zasobów – mądrości duchowej advaita/zen oraz odkryć naukowych o mózgu i ewolucji – by lepiej zrozumieć siebie i rzeczywistość. Wszystkie cztery podejścia ostatecznie zachęcają do odkrywania prawdziwej natury świadomości: czy nazwiemy to przebudzeniem, oświeceniem czy nowym paradygmatem percepcji, chodzi o głęboką transformację w postrzeganiu „kim jestem ja i czym jest świat”.

Jak powiedział nauczyciel zen Philip Kapleau: „Siedzieliśmy w ciemnej chacie, wpatrzeni w ścianę. Nagle ściana runęła. Nie było już wewnątrz ani na zewnątrz, żadnej chaty, żadnej ściany – tylko bezgraniczna przestrzeń świadomości”. Te słowa mógłby podpisać i mistrz adwaity, i zwolennik doktryny kwantowej, i – być może – sam Donald Hoffman, w swojej własnej terminologii. Wszystkie drogi zdają się prowadzić do przekroczenia ograniczeń percepcji i do bezpośredniego doświadczania Rzeczywistości takiej, jaka jest, poza iluzjami.