Być Sobą – Nowa Nauka o Świadomości. Koncepcja Anila Setha

Wprowadzenie

Czym jest świadomość? Jak to możliwe, że „materia” mózgu – elektryczność i biochemia – wytwarza zjawisko tak intymne, jak poczucie bycia sobą? Brytyjski neurokognitywista, profesor Anil Seth, w swojej przełomowej książce „Being You: A New Science of Consciousness” proponuje nową, odważną teorię świadomości, która łączy neuronaukę, kognitywistykę i filozofię umysłu w spójną wizję: świadomość jako kontrolowana halucynacja.

Świadomość jako przewidywanie

Dla Anila Setha świadomość nie jest tajemniczym „dodatkiem” do działania mózgu, lecz koniecznym efektem funkcji predykcyjnych. Jego koncepcja opiera się na teorii przewidywania stanu mózgu (predictive processing):

„Nie postrzegamy świata takim, jaki jest – ale takim, jakim nasz mózg przewiduje, że jest.”

Mózg – według Setha – działa jak maszyna predykcyjna. Nie pasywnie odbiera informacje zmysłowe, lecz aktywnie tworzy modele rzeczywistości i nieustannie aktualizuje je w odpowiedzi na błędy predykcji. Innymi słowy: świadomość to najlepsze przypuszczenie, jakie organizm ma na temat tego, co dzieje się zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz jego granic.

Halucynacja kontrolowana

Najbardziej znana teza Anila Setha brzmi:

„Świadomość to kontrolowana halucynacja – podtrzymywana przez dane zmysłowe i kalibrowana przez doświadczenie.”

Co to oznacza?

Mózg nie widzi świata – tworzy jego przybliżenie, oparte na statystycznych przewidywaniach.
To, co nazywamy „rzeczywistością”, to w istocie konstrukcja generowana przez umysł, której nieustannie towarzyszy korekcja sygnałem błędu predykcyjnego.
Świadomość pojawia się, gdy modelowanie to obejmuje również nas samych – ciało, emocje, poczucie istnienia jako „ja”.

To, że czujesz się „sobą”, nie jest oczywistym efektem działania mózgu – to subtelny wynik samomodulującego się modelu ciała, położenia, tętna, głodu, bólu i tysięcy innych mikroimpulsów biologicznych.

Kim (lub czym) jest „ja”?

W klasycznej filozofii przyjmowano, że istnieje jakiś rdzeń „ja” – dusza, ego, obserwator. Seth jednak pokazuje, że tożsamość jest produktem biologicznego modelowania własnego organizmu.

Nie ma „centralnego obserwatora” – są tylko dynamiczne narracje, wynikające z pracy struktur mózgowych.
„Ja” jest autobiograficzną historią, którą mózg opowiada samemu sobie, by lepiej zarządzać ciałem.
Poczucie tożsamości może się zmieniać – np. w snach, medytacji, chorobach neurologicznych (jak depersonalizacja), a nawet pod wpływem psychodelików.

Modele siebie i ciała

Kluczowym pojęciem Setha jest interocepcja – zdolność mózgu do monitorowania wewnętrznych stanów ciała. To nie tylko serce, żołądek czy poziom glukozy, ale cała „wewnętrzna mapa organizmu”:

„Czujemy, że istniejemy, ponieważ mózg nieustannie próbuje przewidzieć, w jakim stanie jest ciało – i udaje mu się to wystarczająco dobrze.”

Dlatego poczucie „bycia sobą” nie zaczyna się od myśli – ale od ciała. Mózg konstruuje obraz „ja” tak, jak konstruuje obraz „świata” – za pomocą przewidywań, korekcji i modelowania sensorycznego.

Implozja granic – umysł nie jest zamknięty

Jedną z najbardziej rewolucyjnych implikacji teorii Setha jest przełamanie kartyzjańskiego dualizmu. Nie ma jasnej granicy między światem a Tobą – wszystko, co doświadczasz, to generatywna halucynacja, która dobrze „pasuje” do danych sensorycznych.

A zatem:

Rzeczywistość zewnętrzna i wewnętrzna są równoważne z punktu widzenia mechanizmu mózgu.
Nawet najbardziej realne wrażenia (ból, strach, światło) są wynikiem przybliżonego dopasowania – nie ma bezpośredniego „dostępu” do świata.
Świadomość to aktywny konstrukt, a nie bierny odbiór.

Znaczenie koncepcji Setha

Nowe spojrzenie na subiektywność – świadomość jako zjawisko nie jest oddzielna od ciała; to narzędzie regulacji biologicznej.
Ugruntowanie w neurologii – teoria opiera się na aktualnych modelach neurobiologicznych i obliczeniowych, a nie na spekulacji metafizycznej.
Praktyczne zastosowania – w leczeniu depresji, zaburzeń świadomości, stanów lękowych, derealizacji.
Przeformułowanie pytania o „świadomość maszyn” – jeśli maszynie uda się zaimplementować model interoceptywny i autobiograficzny, być może nie tylko będzie myśleć, ale także „czuć się sobą”.

Podsumowanie

Teoria świadomości Anila Setha to jedno z najważniejszych współczesnych podejść do problemu „bycia sobą”. Przenosi pytanie z metafizyki do kognitywistyki, z ontologii do modelowania predykcyjnego.

Nie jesteś tym, kto „patrzy na świat” – jesteś tym, kto świat współtworzy, klatka po klatce, jako dynamiczny model samego siebie.

W tym sensie – jak mówi Seth – być sobą to być halucynacją, która umie się przewidzieć.